Nieustanny Lot

Niewątpliwie najbardziej unikalną cechą jerzyków jest ich zdolność do nieustannego lotu. Jerzyki lądują właściwie tylko po to by się rozmnażać. Sprawdzając upatrzoną na gniazdo rozpadlinę, zawisają na murze lub skalnej ścianie. Następnie spędzają w niej noc, adoptując w ten sposób miejsce na gniazdo. Podczas wysiadywania jaj i karmienia piskląt ptaki często pozostają w gnieździe i tam też znoszą pożywienie, ale pozostałą część życia spędzają w locie.

Jerzyki latają w dzień i w nocy, wiosną i latem. Potrafią spędzić pierwsze 2 lub 3 lata poprzedzające pierwsze gniazdowanie na nieprzerwanym locie i dopiero po tym czasie dokonać pierwszego lądowania.

Długość życia

Nietypowe mechanizmy adaptacyjne

Prędkość

Występowanie

Szybki i nieprzerwany lot jerzyków oraz ich dryfowanie z wiatrem sprawiły, że ptaki wielokrotnie obserwowano w dużej odległości od ich terenów lęgowych. Dobrą ilustracją tego zjawiska jest fakt, że jerzyki pojawiały się daleko za kołem podbiegunowym, na Spitsbergenie, pomiędzy Nową Ziemią i Ziemią Franciszka Józefa, a więc ponad 1000 kilometrów na północ od najbliższych terenów lęgowych.

Osobniki zaobserwowane w zimie

Jerzyki zwykle przybywają na tereny lęgowe na kilka dni przed budową gniazda i pozostają kilka dni po odlocie młodych.

Ptaki przybywają do Izraela w pierwszym tygodniu marca i opuszczają kraj w pierwszym tygodniu czerwca. W Londynie pojawiają się w pierwszym tygodniu maja i pozostają to do początku sierpnia. Dalej na północ, w Laponii jerzyki przebywają od pierwszego tygodnia czerwca do pierwszego tygodnia września.

Zwykle pojedyncze osobniki przylatują i odlatują odpowiednio wcześniej lub później niż główna grupa. W przypadkach ekstremalnych trudno określić czy ptaki przyleciały za wcześnie czy też odleciały za późno. Przypadki te określa się terminem „obecność nietypowa”.

Jerzyki zaobserwowano w szwedzkim Bilingen 31 października 1918 roku. W październiku 1941 roku potwierdzono ich obecność nad zamarzniętymi jeziorami na granicy fińsko-sowieckiej, a 4 listopada 1965 pojawiły się we Frankfurcie. Między 2 października i 17 listopada 1882 roku widziano je w południowej Walii, a kolejne kilka osobników zaobserwowano w okresie poprzedzającym 12 listopada 1957 roku w szwedzkich miastach Malmö oraz Lund.

 Jeszcze bardziej niecodzienny raport dotyczy obecności jerzyków w Marsylii 12 grudnia 1909 roku oraz w Essex, w Wielkiej Brytanii w okresie od 3 do 8 lutego 1967 roku.

Choć część przypadków zaobserwowania jerzyków miała miejsce w klimacie umiarkowanym, jerzyki były również widziane w regionach skutych lodem i pokrytych śniegiem, mimo że są zależne od licznego występowania latających insektów, którymi się żywią. Takim szczególnym przypadkiem było ich pojawienie się w Pomosdino w Rosji 30 września 1930 roku, gdy ziemię przykrywała 25-centymetrowa warstwa śniegu.

Niecodzienne miejsca występowania i gniazdowania

Jerzyki dzielą życie między przestworza i gniazdo. Przed założeniem gniazda latają nieustannie, sprawdzając wszelkie możliwe miejsca do gniazdowania. Czasem wydają okrzyki przed wejściem, aby sprawdzić, czy miejsce nie jest zajęte. Potem wchodzą do środka dla dokonania dalszych oględzin. Poza tym czasem pozostają w powietrzu.

Zdarza się, że ptaki upodobają sobie niecodzienne miejsca. W Szwecji zaobserwowano młode jerzyki uczepione w nocy drzew i zwisające grzbietami równolegle do ziemi.

Nad Zalewem Kurońskim na Litwie, jerzyki uczepiły się balonu. Zdarza się też, że jerzyki zawisają na rynnach i deskach szczytowych dachów.

Jerzyki wypatrzono tez w czasie niepogody w jaskini, gdzie znajdowały się zaledwie metr nad ziemią. Sześć innych jerzyków znaleziono w gnieździe szpaka zwyczajnego (Sturnus vulgaris). Prawdopodobnie ptaki chroniły się tam przed deszczem. Po trzech dniach opadów jedna para została znaleziona martwa wraz z dwoma pisklętami w ich gnieździe w murze kościoła.

Zarejestrowano przypadki gniazdowania jerzyków w gniazdach jaskółek oknówek (Delichon urbica), na stercie suszących się kostek torfu oraz w gniazdach zbudowanych w pełnym słońcu. Nisko umiejscowione gniazda, tj. około 3 metry nad ziemią (10 stóp) nie należą do rzadkości. Najniżej położone zarejestrowane gniazdo było oddalone od ziemi o 1 metr (3,3 stopy) i uwite w kamiennym murze zabezpieczającym brzegi Renu w Niemczech.

Inny raport mówi o potomstwie znalezionym w „dole w ziemi” w Rumunii, a kolejny jeszcze dziwniejszy o trwającej 10 minut kopulacji jerzyków na szczycie muru.

Zdolność do lotu w ciemności

Wypadki

Zwykle uważa się, że jerzyki są tak doskonałymi i wytrawnymi lotnikami, że wypadki zdarzają im się rzadko lub wcale. Choć zwykle tak jest, zanotowano też sytuacje niecodzienne, zasługujące na uwagę.

W 1832 roku zaobserwowano jerzyka wpadającego na mur i w efekcie ponoszącego śmierć. Ponieważ ptak miał na sobie ogromną liczbę pasożytów, uznano, że popełnił samobójstwo, ale ta antropomorfizacja zachowania zwierzęcia wydaje się być chybiona.

Zarejestrowano też przypadek jerzyka wlatującego prosto do morza podczas ucieczki przed wydrzykiem pasożytnym (Stercorarius parasiticus) i innego osobnika schwytanego przez wronę (Corvus corone sp.), który szamotał się i krzyczał tak długo aż ta go wypuściła.

W 1930 zauważono fatalne zderzenie jerzyków, które latając po przeciwnych stronach muru, w pewnym momencie wpadły na siebie.

W Holandii jerzyk został zabity piłką tenisową, a w Turyngii w Niemczech strażacy uwolnili jerzyka z dziury w murze. Znany jest też niecodzienny przypadek z Kongo, kiedy jerzyk wpadł na drzewo.

Wielokrotne lęgi

Jerzyki wychowują jeden lęg piskląt każdego roku, co zajmuje parze od 70 do 80 dni, w zależności od pogody. Dostępność pożywienia dostarczanego młodym jest całkowicie uzależniona od warunków pogodowych. W przypadku chłodów lub opadów latające insekty trudno bowiem znaleźć.

Wobec powyższego i w związku z ograniczeniem okresu lęgowego do 100 dni wielokrotne lęgi są niewykonalne. Większość doniesień o wielokrotnych lęgach odnosi się tak naprawdę do kilku sesji składania jaj.

Ta sytuacja jest dość powszechna i ma co najmniej dwie przyczyny. Pierwsza dotyczy długich okresów złej pogody i braków pożywienia, kiedy rodzice mogą usuwać jaja z gniazda i podejmować kolejną próbę, kiedy dostępność pokarmu się zwiększa.

Drugą przyczyną są walki pomiędzy ptakami, które powodują zniszczenie jaj lub ich wypchnięcie z gniazda. Walki te mają miejsce, gdy inna para poszukuje miejsca na gniazdo i próbuje przejąć zajmowane przez inna parę miejsce. Ptaki mogą pozostawać zwarte w walce nawet kilka godzin.

W obydwu przypadkach dorosłe jerzyki składają nowe jaja. Kilkakrotnie zaobserwowano trzy takie cykle, a w jednym z tych przypadków młode opierzyły się na 3 tygodnie przed opuszczeniem gniazda przez rodziców.

Błędne doniesienia i informacje

W przypadku ptaka tak trudnego w obserwacji jak jerzyk, niewiarygodne historie są trudne do uniknięcia. Na przykład w gnieździe w Anglii zaobserwowano młode, których wiek różnił się o 4 tygodnie. Również z Anglii pochodzi kilka doniesień, rzekomo mających naukowy charakter, o młodych jerzykach wielokrotnie powracających do gniazda.

Ustalono jednak, że powroty są mało prawdopodobne i po opierzeniu młode opuszczają gniazdo i pozostają poza nim aż do czasu migracji.

Możliwe są jednak powroty do gniazda w celu rozmnażania, co potwierdziły obserwacje dużych kolonii takich jak te w Kronberg w Niemczech czy w Tel Awiwie w Izraelu. Ptaki zwykle wracają w okolice, gdzie się urodziły, a w dwóch przypadkach ustalono, że młode wróciły po kilku latach do rodzimego gniazda już jako dorosłe osobniki, aby tam się rozmnażać.

Szwedzki obserwator odnotował 56 jerzyków wlatujących do jednej rozpadliny. Z uwagi na niecodzienność zjawiska należy przypuszczać, że były to nietoperze udające się na swoją grzędę. Inne doniesienie mówi o dwóch parach jerzyków dzielących tę samą rozpadlinę, w której zbudowały dwa oddzielne gniazda (w Tel Awiwie w Izraelu). Zwykle jednak ptaki są tak agresywne, że podobna koegzystencja jest niemożliwa.

Podobnie obserwacje mówiące o parach karmiących nawzajem swoje młode mogą wynikać z pomylenia gatunków lub aktywności.

Informacje o jerzykach zeskrobujących owady z murów w celu ich złapania i uderzających o rynny, by wypłoszyć owady, są po prostu błędne; jerzyki zachowują się tak przy inspekcji miejsc do gniazdowania, a nie podczas żerowania.

Pewnego jerzyka pomówiono o karmienie trzech szpaków zwyczajnych (Sturnus vulgaris), gdy tymczasem ptak próbował najprawdopodobniej odzyskać przejęte gniazdo i nie miał rodzicielskich intencji.

Odstępstwa od zwykłego cyklu rozmnażania

Zaloty i łączenie się w pary zajmuje jerzykom od 10 do 15 dni, licząc od rozpoczęcia godów do złożenia pierwszego jaja. Para zajmuje gniazdo 5 a częściej 10 do 15 dni przed złożeniem pierwszego jaja. Wysiadywanie rozpoczyna się w momencie, gdy złożone zostało ostanie jajo. W gnieździe znajdują się zwykle 2 lub 3 jaja, rzadko 4. Rekord odnotowany we Francji wynosi 6 jaj.

Zdarzają się odstępstwa od tych norm. Na przykład pewna para jerzyków zaczęła składać jaja po dwóch dniach przebywania w gnieździe (przyczyną mogło być przeniesienie się z innego gniazda) i rozpoczęła wysiadywanie jak tylko pojawiło się pierwsze jajo.

Dla gatunku niezwykle wrogiego wobec swoich sąsiadów, rekordem pozostaje gniazdowanie dwóch par jerzyków w odległości niecałych 30 centymetrów od siebie. Nie wiadomo jednak, czy ptaki widziały się, przebywając w gniazdach. Znany jest też przypadek jerzyka karmiącego pisklęta w jednym gnieździe, a zamieszkującego inne.

Ludzie często nie potrafią się powstrzymać od ingerencji i stad przypadki zaadoptowania przez Jaskółkę Dymówkę (Hirundo rustica) umieszczonych pomyłkowo w jej gnieździe piskląt jerzyka.

Karmienie

Jerzyki żywią się wyłącznie latającymi owadami łapanymi podczas lotu. Ptaki zbijają pokarm w ciasno upakowaną kulkę – bolus, który podają pisklętom po powrocie do gniazda.

Mają mały, słaby dziób, który pozbawiony jest zdolności tnących. Jako że jerzyki nie potrafią usunąć skrzydeł ofiary, muszą połknąć ją w całości i skompresować w małą kulkę. Ofiara nie może być więc zbyt duża. Widziano jerzyka polującego na rekordowo dużą ofiarę – zwójkę zieloneczkę (Tortrix viridana), ale rozpiętość skrzydeł owada dochodząca zaledwie do 20 mm uniemożliwiła ptakowi jej połknięcie. Jerzyki potrafią natomiast ocenić czy owad ma żądło czy też nie i zwykle atakują trutnie, a pozostawiają w spokoju pszczoły.

Kontakt z innymi gatunkami

Do kontaktu z innymi gatunkami nieuchronnie dochodzi w przestworzach, a w walce o miejsce do gniazdowania jerzyki potrafią zaatakować odpoczywające nietoperze.

Spotkano jerzyka uczepionego uda kobuza, ptaka drapieżnego żywiącego się dużymi owadami i jaskółkami.

U jerzyków występuje tez zjawisko mimikry lotu. Spotkano jerzyki lecące za karlikiem malutkim (Pipistrellus pipistrellus) i naśladujące prędkość i rodzaj lotu tego nietoperza. Przyczyna zjawiska nie został wyjaśniona.

Inne ciekawostki dotyczące zachowania jerzyków

Czy ten jerzyk to dorosły okaz czy młodzik?

Ten jerzyk zajął budkę lęgową 30 czerwca 2001. (Budka posiada tylną ściankę ze szkła dla ułatwienia fotografowania.)

Ponieważ podgardle wydaje się bardzo jasne i widać też jaśniejsze strefy na wiodącej krawędzi pokryw mniejszych skrzydeł, założyłem, że ptak jest młodzikiem.

Wykonałem trzy fotografie, które zamieszczam poniżej w różnych formatach.

Pod innym kątem plama na podgardlu wydaje się ciemniejsza, ale pokrywa piór pozostaje wystarczająco jasna, żeby potwierdzić moje przypuszczenie.

Biorąc pod uwagę fakt, że to osobnik młody, który wykluł się tego samego roku, zastanawiające jest skąd przybył. Jerzyki z Berlina, gdzie znajduje się budka, nie osiągnęły jeszcze tego etapu rozwoju, tak więc ptak musiał przylecieć z południa, prawdopodobnie z terenów śródziemnomorskich.

Wcześniej zakładano, że młode jerzyki po opuszczeniu gniazda od razu kierują się na południe do Afryki, gdzie zimują. Badania Tarburtona i Kaisera (2001) dowiodły, że jedna czwarta świeżo opierzonych jerzyków kierowała się na północ zamiast na południe.

Ulrich Tigges

Źródła:

APUSlist-Nos. 0008, 0069, 0084, 0154, 0161, 0178, 0183, 0202, 0249, 0250, 0263, 0265, 0337, 0406, 0440, 0451, 0453, 0490, 0518, 0579, 0590, 0601, 0605, 0634, 0639, 0693, 0719, 0720, 0732, 0733, 0772, 0774, 0783, 0809, 0811, 0811, 0825, 0848, 0853, 0886, 0890, 0891, 0894, 1006, 1047, 1083, 1084, 1088, 1129, 1142, 1148, 1195, 1217, 1221, 1238, 1455, 1457, 1459, 1489, 1489, 1557, 1560, 1579, 1592, 1731, 1838, 1900, 1911, 1924, 2127, 2178, 2179, 2271, 2465, 2468, 2468, 2531, 2619, 2787, Caravan & Motorhome Sport 04 (1999) and Ludovic 2002

© APUSlife No. 2866

ISSN 1438-2261